آیه 41 سوره هود

وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ (41)

خلاصه آب از زمين جوشيدن و از آسمان مانند سيل آمدن:

وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها: و خطاب فرمود حق تعالى به نوح كه يا قوم سوار شويد در كشتى و آن را مركوب خود گردانيد، چه آن مركبى است در آب مانند مركب در خشكى در حالتى كه گوئيد: بِسْمِ اللَّهِ‌: به نام خداى تعالى يا در حالتى كه نام برندگان خدا باشيد، يعنى متبرك شويد به نام نامى حضرت احديت.

مَجْراها وَ مُرْساها: وقت راندن كشتى و هنگام باز شدن آن. نزد بعضى معنى آنكه: به نام خدا است رفتن و ايستادن كشتى؛ چه در خبر آمده: چون جريان آن را خواستى، بسم اللّه گفتى؛ و چون اراده توقف آن را نمودى، بسم اللّه گفتى. پس نوح عليه السّلام ايشان را بر اين وجه تعليم نمودى و گفتى: إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ‌: بدرستى كه پروردگار من هرآينه آمرزنده مؤمنان، مهربان بر ايشان كه از بلاى طوفان و غرق، ايشان را نجات داد.

حَتَّى إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيها مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ أَهْلَكَ إِلاَّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلاَّ قَلِيلٌ (40) وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ (41)

ترجمه‌

تا وقتى كه آمد فرمان ما و جوشيد آن تنور گفتيم حمل كن در آن از هر حيوانى نر و ماده دو فرد و خانواده خود را مگر كسيرا كه پيشى گرفته است بر او آنحكم و كسيرا كه ايمان آورده است و ايمان نياورده بودند با او مگر كمى‌

و گفت سوار شويد در آن بنام خدا در وقت راندن آن و هنگام باز داشتن آن همانا پروردگار من هر آينه آمرزنده مهربان است.

تفسير

در كافى از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه چون حضرت نوح از ساختن كشتى فراغت يافت با آنكه موعد مقرّر بين او و خداوند در هلاك قومش جوشيدن تنور بود و بجوش آمد زن او خبر داد بآنحضرت كه آب از تنور جوشيد و او بر خواست و در تنور را مهر كرد و رفت و آب ساكن شد تا آنحضرت كسانيرا كه ميخواست داخل كشتى كند كرد و مراجعت نمود و مهر را برداشت و خداوند آن آب و ساير چشمه‌هاى زمين را جارى فرمود و درهاى آسمان را براى ريزش آب گشود و آنچه مقدّر بود غرق شود شد و نجّارى كشتى در وسط مسجد كوفه انجام يافت و عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام قريب باين مضمون را نقل نموده و در مجمع از آنحضرت نقل نموده كه تنور در خانه پيرزن مؤمنه‌اى بود در جانب راست مسجد كوفه و در منهج رواياتى نقل نموده كه كاشف است از آنكه آن مسجد از قديم معبد انبياء عظام بوده و در شب معراج حضرت ختمى مرتبت در آنجا فرود آمده و نماز گذارده و مزيّت ثواب نماز گذاردن در آن براى اين شرافت است و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه چون حضرت نوح از ساختن كشتى فراغت يافت خداوند امر فرمود او را كه بخواند تمامى حيوانات زمين را بزبان سريانى و خواند و حاضر شدند و از هر جنس از اجناس حيوانات يك نر و يك ماده در كشتى جاى داد و در تمام دنيا هشتاد نفر به او ايمان آورده بودند و نجّارى كشتى در مسجد

جلد 3 صفحه 80

كوفه بعمل آمد و چون روز موعود الهى رسيد زوجه او تفحّص ميكرد در محلّى از مسجد كوفه كه معروف به فار التنّور است ناگاه صيحه‌اى كشيد و حضرت نوح براى هر نوعى از انواع حيوان در كشتى محلّى تعيين نموده بود و غذاء مناسب آنها را تهيه كرده بود و چون صداى زوجه خود را شنيد نزديك تنور آمد و گلى بر آن نهاد و مهر كرد تا تمام حيوانات را داخل كشتى نمود و مراجعت كرد و مهر و گل را برداشت و آفتاب گرفت و آب از آسمان سرازير شد يكپارچه نه قطره قطره و زمين تمامى چشمه‌هاى آب شد و آنچه مقدّر بود غرق گرديد و در مجمع از آنحضرت و در معانى از امام باقر عليه السّلام عدد اهل ايمان در هشت نفر تعيين شده است.

و از آنحضرت روايت شده كه تمام اهل زمين از اولاد نوح عليه السّلام نيستند چون خداوند در اين آيه امر فرموده است او را به آنكه اهل ايمان را در كشتى جاى دهد و در آيه ديگر خبر از وجود ذريّه آنها داده است آنجا كه فرموده ذريّة من حملنا مع نوح و در كافى و عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه حضرت نوح ازواج ثمانيه را كه در اواخر سوره انعام ذكر شده يعنى شتر و گاو و گوسفند و بز از هر جنس نر و ماده دو نوع اهلى و وحشى را در كشتى جاى داد و در مجمع و قمّى ره از آنحضرت نقل نموده كه خداوند قبل از طوفان چهل سال ارحام زنان را عقيم فرمود كه نزائيدند و تمام حيوانات را نوح عليه السّلام احضار فرمود به امر خداوند و از هر جنس حيوانى يك جفت نر و ماده در كشتى قرار داد مگر موش كه يك جفت از دماغ خوك، و گربه كه يك جفت از دماغ شير بعد از دست كشيدن حضرت نوح به جبين آن دو حيوان بعطسه آن دو بيرون افتادند و در كافى و عيّاشى ره از آنحضرت نقل نموده كه طول كشتى يكهزار و دويست ذراع و عرضش هشتصد ذراع و ارتفاعش هشتاد ذراع بود و قمّى ره نيز اينمعنى را از آنحضرت نقل نموده و بعضى از اين معانى مذكوره در روايات ديگرى تأييد شده و آنكه مدّت ساختن كشتى هشتاد سال بوده است و تكذيب فرموده‌اند قول عامّه را كه گفته‌اند مدّت آن پانصد سال بوده و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام مجرى و مرسى را به مسير و موقف تفسير فرموده و بنابراين مفاد دو آيه شريفه آنستكه نوح عليه السّلام منتظر عذاب الهى بود براى قومش تا وقتى كه به امر خداوند تنور معهود بجوش آمد و آب از آن فوران نمود و وحى شد به آنحضرت كه حمل نمايد در كشتى معهود از

جلد 3 صفحه 81

هر نوع حيوانى نر و ماده را كه دو فردند و هر يك جفت ديگرى ميباشند و به اين لحاظ تعبير به زوجين شده است و بنابراين مضاف اليه كلّ مقدّر و زوجين مفعول احمل و اثنين صفت مؤكّده زوجين است و كلّ بدون تنوين نيز قرائت شده و در اينصورت زوجين مضاف اليه كلّ و اثنين مفعول احمل است و معنى آنستكه گفتيم حمل كن از هر دو زوجى از حيوانات دو فرد را و مراد واضح است كه بايد از هر نر و ماده حيوانى كه هر يك زوج ديگرند دو فرد را حمل نمايد و بنظر حقير اينكه تصريح به اثنين فرموده براى آنستكه گاهى زوجين گفته ميشود و از آن اراده ميشود دو فرد مانند زن و شوهر كه هر يك زوج ديگرى ميباشند و به آن دو زوجين گفته ميشود و گاهى زوجين گفته ميشود و از آن اراده ميشود چهار فرد مانند آنكه گفته ميشود دو جفت كفش يا دو جفت اسب و از آن اراده ميشود چهار لنگه و فرد و اينجا مراد معناى اول است و نيز مأمور شد كه حمل نمايد با خود در كشتى خانواده خود را يعنى عيال و پسران خود و زنان آنها را غير از واعله و كنعان كه زن و پسر آنحضرت بودند و مورد غضب الهى شده بودند براى كفرشان و مقدّر شده بود غرق آن دو و نيز حمل نمايد كسانيرا كه ايمان آوردند از بيگانگان و ايمان نياورده بودند با او يا به تبع او مگر هشتاد نفر كه عدّه آنها بالنّسبه به كفّار كم بود با آنكه ده و هشت نفر نيز نقل نموده‌اند و حضرت نوح به آنها فرمود سوار شويد در كشتى مانند سوار شدنتان بر حيوانات و در موقع سير و وقوف آن نام خدا را ببريد چنانچه از روايت امام صادق عليه السّلام استفاده ميشود و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه بايد نام خدا را ببريد تا كشتى حركت كند و نيز بايد نام خدا را ببريد تا كشتى واقف شود چون مجرى و مرسى دو مصدرند يعنى بنام خدا است اجراء و اسراء آن كه بمعنى روان نمودن و باز داشتن است و گفته‌اند چون ميخواستند كشتى حركت كند ميگفتند بسم اللّه مجربها حركت ميكرد و چون ميخواستند واقف شود ميگفتند بسم اللّه مرسيها واقف ميشد و بنظر حقير محتمل است مأمور شده باشند كه در وقت سوار و پياده شدن بگويند بسم اللّه الغفور الرّحيم لذا حضرت نوح پس از امر نمودن آنها را بسوارى بنام خدا براى اشاره به اين خصوصيّت اثبات دو صفت مغفرت و رحمت را براى پروردگار خود نموده است و گفته‌اند پسران حضرت نوح كه در كشتى بودند سه نفر سام و حام و يافث بودند كه‌

جلد 3 صفحه 82

عرب و عجم و روم و فارس از نسل سامند و نژاد اسود از نسل حام چون در كشتى با عيال خود خلوت نمود با آنكه از آن نهى شده بود و حضرت نوح او را نفرين كرد و اولادش سياه پوست شدند و ترك و چين و يأجوج و مأجوج از نسل يافثند و كسان ديگرى كه با حضرت نوح در كشتى بودند زن نداشتند و از آنها نسلى باقى نماند و تمام مردم دنيا از نسل حضرت نوحند لذا ملقّب به ابو البشر ثانى شده است و در روايت منقوله از امام باقر عليه السّلام اينمعنى تكذيب شده بود با دليل و قبلا ذكر شد و اللّه اعلم ..

وَ قال‌َ اركَبُوا فِيها بِسم‌ِ اللّه‌ِ مَجراها وَ مُرساها إِن‌َّ رَبِّي‌ لَغَفُورٌ رَحِيم‌ٌ (41)

و فرمود باهل‌ ‌خود‌ و مؤمنين‌ سوار شويد ‌در‌ كشتي‌ و تبرّك‌ جوييد و بگوئيد بنام‌ ‌خدا‌ ‌در‌ حال‌ حركت‌ كشتي‌ و ‌در‌ حال‌ سكون‌ محققا پروردگار ‌من‌ ‌هر‌ آينه‌ آمرزنده‌ و مهربان‌ ‌است‌.

وَ قال‌َ اركَبُوا فِيها امر اركبوا ارشادي‌ ‌است‌ تابع‌ مرشد اليه‌ ‌است‌ و چون‌ مرشد اليه‌ بحكم‌ عقل‌ واجب‌ ‌است‌ ‌که‌ حفظ نفس‌ ‌باشد‌ ‌از‌ بلاي‌ غرق‌ لذا واجب‌ ‌است‌ و متعلق‌ خطاب‌ اهل‌ و مؤمنين‌ ‌غير‌ اهل‌ هستند و اما حيوانات‌ ‌را‌ ‌خود‌ جمل‌ فرمود بِسم‌ِ اللّه‌ِ ‌در‌ اول‌ سوره‌ حمد معناي‌ بسم‌ اللّه‌ و اخبار وارده‌ ‌در‌ فضيلت‌ ‌آن‌ و موارد ورود ‌اينکه‌ ذكر شريف‌ مفصلا بيان‌ ‌شده‌ و ‌در‌ اينجا استعانت‌ بنام‌ ‌خدا‌ ‌که‌ ‌از‌ خطرات‌ غرق‌ نجات‌ يابند مَجراها وَ مُرساها ‌در‌ اعراب‌ ‌اينکه‌ دو كلمه‌ اختلاف‌

جلد 11 - صفحه 54

قرائت‌ ‌است‌ لكن‌ مطابق‌ سياهي‌ قرآن‌ ‌که‌ فقط نزد ‌ما معتبر ‌است‌ مجراها بفتح‌ ميم‌ ‌است‌ و مرسيها بضم‌ ميم‌ و ‌هر‌ دو جمله‌ بفتح‌ سين‌ ‌است‌ ‌مع‌ الاشباع‌ و ‌هر‌ دو اسم‌ زمان‌ ‌است‌ ‌يعني‌ زمان‌ حركت‌ سفينه‌ و زمان‌ سكون‌ ‌آن‌ و قرار گرفتن‌ ‌آن‌ ‌بر‌ زمين‌، و دارد ‌در‌ اخبار ‌که‌ هفت‌ روز كشتي‌ ‌بر‌ آب‌ سير ميكرد و هفت‌ شوط طواف‌ كعبه‌ معظمه‌ نمود ‌تا‌ موقعي‌ ‌که‌ آب‌ فرو نشست‌ و ‌بر‌ كوه‌ جودي‌ قرار گرفت‌ ‌که‌ نجف‌ اشرف‌ ‌باشد‌ و دارد ‌در‌ اخبار ‌که‌ جسد حضرت‌ آدم‌ ‌را‌ ‌هم‌ ‌در‌ كشتي‌ گذاشت‌ و ‌پس‌ ‌از‌ فرود ‌بر‌ كوه‌ جودي‌ آنجا دفن‌ نمود و قبري‌ ‌هم‌ ‌بر‌ ‌خود‌ حفر كرد و قبري‌ ديگر ‌هم‌ حفر نمود و لوحي‌ ‌در‌ ‌آن‌ گذاشت‌ و ‌بر‌ ‌آن‌ لوح‌ نوشت‌ ‌اينکه‌ قبري‌ ‌است‌ ‌که‌ نوح‌ نبي‌ اللّه‌ ‌براي‌ وصي‌ّ پيغمبر آخر الزمان‌ حفر كرده‌ ‌که‌ ميدانست‌ مرقد مطهر حضرت‌ امير المؤمنين‌ ‌عليه‌ السّلام‌ اينجا ‌است‌ و ‌در‌ زيارتش‌ ميخواني‌

(‌السلام‌ عليك‌ و ‌علي‌ ضجيعيك‌ آدم‌ و نوح‌ و ‌علي‌ جاريك‌ هود و صالح‌)

‌که‌ هود و صالح‌ ‌در‌ زمين‌ وادي‌ مدفون‌ هستند.

إِن‌َّ رَبِّي‌ غَفُورٌ آمرزنده‌ گناهان‌ رحيم‌ عنايت‌ كننده‌ تفضلات‌ و مراحم‌ ‌است‌

]

(آیه 41)- نوح بسرعت بستگان و یاران با ایمان خود را جمع کرد و چون لحظه طوفان و فرا رسیدن مجازاتهای کوبنده الهی نزدیک می‌شد «به آنها دستور داد که به نام خدا بر کشتی سوار شوید، به هنگام حرکت و توقف کشتی نام خدا را بر زبان جاری سازید و به یاد او باشید» (وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها).

چرا می‌گویم: در همه حال به یاد او باشید و از یاد و نام او مدد بگیرید؟

«برای این که پروردگار من آمرزنده مهربان است» (إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

به مقتضای رحمتش این وسیله نجات را در اختیار شما بندگان با ایمان قرار داده و به مقتضای آمرزشش از لغزشهای شما می‌گذرد.